Czasowniki operacyjne na maturze z biologii
Czasowniki operacyjne to kluczowe elementy poleceń na maturze z biologii, które determinują sposób udzielania odpowiedzi i kryteria jej oceny. Zrozumienie ich znaczenia może zadecydować o zdobyciu dodatkowych punktów nawet gdy Twoja wiedza biologiczna jest solidna.
W tym artykule znajdziesz kompletną listę wszystkich czasowników operacyjnych, które występują na maturze z biologii, wraz z przykładami i praktycznymi wskazówkami.
Spis treści
- Czym są czasowniki operacyjne na egzaminie maturalnym?
- Struktura arkuszy maturalnych z biologii
- Lista czasowników operacyjnych na maturze z biologii
- Jak odpowiadać na rozbudowane polecenia?
- Na co zwracać uwagę przy rozwiązywaniu zadań maturalnych?
- Jak skutecznie przygotować się do matury z biologii?
- Najczęściej zadawane pytania
Czym są czasowniki operacyjne na egzaminie maturalnym?
Czasowniki operacyjne to specjalne słowa występujące w poleceniach zadań maturalnych, które precyzyjnie określają, jakiego typu odpowiedzi oczekuje egzaminator. Są one swoistymi „znakami drogowymi” na mapie egzaminu gdyż wskazują dokładnie, jak należy formułować odpowiedź, aby spełniała wymagania zawarte w schemacie oceniania CKE.
Nieznajomość lub błędna interpretacja czasowników operacyjnych jest jednym z najczęstszych powodów utraty punktów na maturze z biologii. Nawet posiadając rozległą wiedzę biologiczną, maturzysta może otrzymać zero punktów, jeśli nie odpowie zgodnie z wymaganiami zawartymi w poleceniu.
Struktura arkuszy maturalnych z biologii
Arkusze maturalne na egzaminie z biologii zawierają zadania o zróżnicowanym poziomie trudności, punktacji oraz sposobie udzielania odpowiedzi. Formuła 2023 przewiduje dwa główne typy zadań:
| Typ zadania | Charakterystyka | Przybliżony udział w arkuszu |
|---|---|---|
| Zadania zamknięte | Wymagają wyboru jednej lub kilku poprawnych odpowiedzi spośród podanych | Około 25-30% |
| Zadania otwarte | Wymagają samodzielnego sformułowania odpowiedzi | Około 70-75% |
Wśród zadań otwartych dominują polecenia wymagające krótkiej odpowiedzi, ale występują również zadania rozszerzonej odpowiedzi, które zwykle są wyżej punktowane i wymagają wykazania się umiejętnością analizy materiału źródłowego oraz syntezy wiedzy.
Lista czasowników operacyjnych na maturze z biologii
Poniżej znajdziesz kompletną listę czasowników operacyjnych występujących na maturze z biologii wraz z wyjaśnieniem, czego dokładnie wymagają i przykładami poleceń.
PODAJ / WYMIEŃ
Definicja: W odpowiedzi zapisz nazwę bądź nazwy, np. elementów budowy, procesów, narządów, bez opisywania, wyjaśniania czy uzasadniania.
Przykład polecenia: „Podaj nazwy dwóch hormonów odpowiedzialnych za regulację poziomu glukozy we krwi.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Insulina i glukagon.”
Na co zwrócić uwagę: Nie rozpisuj się! Odpowiedź powinna zawierać wyłącznie nazwę lub nazwy, bez żadnych dodatkowych informacji czy wyjaśnień.
OKREŚL / PRZEDSTAW
Definicja: Zwięźle przedstaw istotę danego zjawiska, czy zjawiska albo jego przyczynę, z uwzględnieniem odpowiedniej terminologii biologicznej, ale z ograniczeniem do wymaganego zakresu bez wnikania w szczegóły.
Przykład polecenia: „Określ, czy człowiek po przyjęciu szczepionki zawierającej obcy antygen uzyskuje odporność swoistą, czy – nieswoistą. Odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do mechanizmów odporności rozwijanych po przyjęciu szczepionki.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Po podaniu antygenu rozwinie się odporność swoista, polegająca na wytworzeniu przez limfocyty B specyficznych przeciwciał.”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź powinna być zwięzła i konkretna, ale jednocześnie kompletna. Nie wchodź w szczegóły, które nie są wymagane w poleceniu.
OPISZ
Definicja: Zwięźle podaj opis lub charakterystykę danego zjawiska, budowę (np. komórki, narządu) lub procesu biologicznego z uwzględnieniem odpowiedniej terminologii biologicznej, ale z ograniczeniem do wymaganego zakresu ale bez wyjaśniaia przyczyny.
Przykład polecenia: „Opisz budowę mitochondrium.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Mitochondrium to organellum otoczone dwiema błonami: zewnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna tworzy liczne wpuklenia zwane grzebieniami. We wnętrzu mitochondrium (matrix) znajduje się własny materiał genetyczny (mtDNA) oraz rybosomy.”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź powinna być zwięzła i konkretna, ale jednocześnie kompletna. Nie wchodź w szczegóły, które nie są wymagane w poleceniu.
UZASADNIJ
Definicja: Za pomocą krótkiej odpowiedzi podaj argumenty, czyli fakty biologiczne, przemawiające za hipotezą, tezą, stwierdzeniem, poglądem, opinią lub przeciwko nim.
Przykład polecenia: „Uzasadnij, że mitochondria mają pochodzenie endosymbiotyczne.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Mitochondria mają pochodzenie endosymbiotyczne, ponieważ: 1) posiadają własny materiał genetyczny (mtDNA) o budowie kolistej, podobnej do bakteryjnego, 2) mają własne rybosomy podobne do bakteryjnych, 3) rozmnażają się przez podział podobny do podziału bakterii, 4) mają dwie błony, z których wewnętrzna może odpowiadać błonie komórkowej bakterii.”
Na co zwrócić uwagę: Argument musi merytorycznie odnosić się do materiału źródłowego w zadaniu lub do Twojej wiedzy biologicznej. Powinien być jasny i precyzyjny.
ROZSTRZYGNIJ / WYBIERZ I UZASADNIJ
Definicja: Dokonaj wyboru jednej spośród co najmniej dwóch odpowiedzi i podaj uzasadnienie swojego wyboru, podaj argumenty.
Przykład polecenia: „Rozstrzygnij, czy proces glikolizy może zachodzić w warunkach beztlenowych. Uzasadnij odpowiedź.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Tak, glikoliza może zachodzić w warunkach beztlenowych, ponieważ jest to proces, który nie wymaga tlenu. W procesie tym glukoza jest rozkładana do pirogronianu, co prowadzi do syntezy 2 cząsteczek ATP i 2 cząsteczek NADH.”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź musi zawierać wyraźne rozstrzygnięcie (tak/nie) oraz uzasadnienie, które jest merytorycznie poprawne i jasno powiązane z rozstrzygnięciem.
PORÓWNAJ
Definicja: Podaj podobieństwa i różnice między obiektami, procesami, zjawiskami czy teoriami, które porównujesz, bez wyjaśniania tych podobieństw i różnic.
Przykład polecenia: „Porównaj budowę mitochondrium i chloroplastu.”
Przykład poprawnej odpowiedzi:
„Podobieństwa:
- Oba organella są otoczone dwiema błonami
- Oba zawierają własny DNA
- Oba posiadają własne rybosomy
Różnice:
- Mitochondria zawierają grzebienie, a chloroplasty tylakoidy
- W chloroplastach występują barwniki (chlorofil), których nie ma w mitochondriach
- Chloroplasty zawierają ziarna skrobi jako materiał zapasowy, a mitochondria nie”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź musi zawierać zarówno podobieństwa lub różnice odnoszące się do obydwu porównywanych obiektów.
WYKAŻ / UDOWODNIJ
Definicja: Sformułuj krótką wypowiedź udowadniającą, że istnieje zależność, związek (np. czasowy, przestrzenny, przyczynowo-skutkowy) między faktami biologicznymi, np. budowa→funkcja, bez wnikania w przyczyny tej zależności.
Przykład polecenia: „Wykaż związek między budową erytrocytów a ich funkcją transportową.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Erytrocyty mają kształt dwuwklęsłego dysku, co zwiększa stosunek powierzchni do objętości komórki i ułatwia transport gazów. Dodatkowo, brak jądra komórkowego i większości organelli zwiększa przestrzeń dla hemoglobiny, która wiąże i przenosi tlen. Dzięki elastycznej błonie komórkowej erytrocyty mogą przechodzić przez najdrobniejsze naczynia włosowate, co umożliwia efektywne dostarczanie tlenu do wszystkich tkanek.”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź powinna jasno pokazywać związek między budową a funkcją (lub innymi elementami, zależnie od polecenia). Nie wyjaśniaj, dlaczego ten związek istnieje, tylko pokaż, że istnieje.
WYJAŚNIJ
Definicja: Przedstaw zależności lub związki czasowe, przestrzenne, przyczynowo-skutkowe tak, aby rozpoznać przyczynę i skutek oraz wskazać drogę/mechanizm, który prowadzi od przyczyny do skutku (PMS: Przyczyna → Mechanizm → Skutek).
Przykład polecenia: „Wyjaśnij, dlaczego obniżenie pH krwi prowadzi do zwiększenia częstości oddechów.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Obniżenie pH krwi (przyczyna) powoduje pobudzenie chemoreceptorów w ośrodku oddechowym w rdzeniu przedłużonym, które wykrywają wzrost stężenia jonów H+. Impuls nerwowy jest przekazywany do mięśni oddechowych (mechanizm), co prowadzi do zwiększenia częstości oddechów (skutek). Zwiększona wentylacja płuc powoduje usunięcie nadmiaru CO2 z organizmu, co ogranicza powstawanie kwasu węglowego i przywraca prawidłowe pH krwi.”
Na co zwrócić uwagę: Odpowiedź musi zawierać przyczynę, mechanizm i skutek. Jeśli zabraknie któregokolwiek z tych elementów, odpowiedź nie będzie kompletna.
NARYSUJ, SKONSTRUUJ
Definicja: Wykonaj schemat, rysunek, wykres, tabelę na podstawie informacji przedstawionych w materiale źródłowym.
Przykład polecenia: „Na podstawie danych z tabeli narysuj wykres liniowy przedstawiający zmiany stężenia glukozy we krwi po spożyciu posiłku w czasie 3 godzin.”
Na co zwrócić uwagę: Rysunek/wykres powinien być samoobjaśnialny – musi zawierać tytuł, opisane osie (wraz z jednostkami), legendę (jeśli jest potrzebna). Dane powinny być przedstawione czytelnie i zgodnie z regułami konstruowania danego typu wykresu czy schematu.
SFORMUŁUJ HIPOTEZĘ, PROBLEM BADAWCZY, WNIOSEK
Definicja: Na podstawie przedstawionych informacji dotyczących określonego doświadczenia sformułuj hipotezę, problem badawczy lub wniosek odnoszący się do obiektu lub procesu badanego w doświadczeniu.
Przykład polecenia: „Na podstawie przedstawionego doświadczenia sformułuj wniosek dotyczący wpływu auksyn na wzrost elongacyjny komórek epikotyla grochu.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Auksyny pobudzają wzrost elongacyjny komórek grochu.”
Na co zwrócić uwagę: Hipoteza powinna być konkretna i weryfikowalna. Problem badawczy najczęściej formułuje się w formie pytania. Wniosek musi wynikać bezpośrednio z przedstawionych danych oraz odnosić się do problemu badawczego oraz obiektu badań.
ZAPROJEKTUJ
Definicja: Zgodnie z zasadami metodologii badań biologicznych przedstaw plan doświadczenia lub obserwacji, umożliwiający weryfikację hipotezy badawczej i sformułowanie wniosków w kontekście postawionego problemu badawczego.
Przykład polecenia: „Zaprojektuj doświadczenie mające na celu zbadanie wpływu temperatury na aktywność enzymu amylazy ślinowej.”
Przykład poprawnej odpowiedzi: „Problem badawczy: Jak temperatura wpływa na aktywność amylazy ślinowej?
Hipoteza: Amylaza ślinowa wykazuje najwyższą aktywność w temperaturze około 37°C.
Materiały:
- Roztwór amylazy ślinowej
- Roztwór skrobi
- Płyn Lugola (do wykrywania skrobi)
- Probówki
- Łaźnie wodne o różnych temperaturach (0°C, 20°C, 37°C, 60°C, 80°C)
- Pipety
- Stoper
Przebieg doświadczenia:
- Przygotuj 5 probówek zawierających po 2 ml roztworu skrobi.
- Umieść probówki w łaźniach wodnych o temperaturach: 0°C, 20°C, 37°C, 60°C i 80°C na 5 minut.
- Do każdej probówki dodaj po 1 ml roztworu amylazy ślinowej.
- Po 5 minutach inkubacji pobierz z każdej probówki po 0,5 ml roztworu i dodaj 2 krople płynu Lugola.
- Zanotuj intensywność zabarwienia w każdej próbce.
Próba kontrolna: Probówka zawierająca 2 ml roztworu skrobi i 1 ml wody destylowanej zamiast amylazy, inkubowana w temperaturze 37°C.
Oczekiwane wyniki: W probówce z temperaturą 37°C zabarwienie będzie najmniej intensywne (najmniej skrobi), co świadczy o najwyższej aktywności enzymu. W temperaturach skrajnych (0°C i 80°C) zabarwienie będzie najbardziej intensywne (najwięcej skrobi), co świadczy o niskiej aktywności enzymu.”
Na co zwrócić uwagę: Projekt doświadczenia powinien zawierać problem badawczy, hipotezę, materiały, przebieg doświadczenia (z zachowaniem zasady jednej zmiennej), próbę kontrolną i oczekiwane wyniki.
OBLICZ
Definicja: Wykonaj obliczenia i je zapisz, stosując właściwe reguły, oraz podaj wynik z odpowiednią dokładnością i jednostką.
Przykład polecenia: „Na podstawie prawa Hardy’ego – Weinberga oblicz częstość heterozygot w opisanej populacji.”
Informacje do polecenia: U myszy allel warunkujący czarne ubarwienie sierści B dominuje nad allelem b warunkującym białą barwę sierści. W pewnej populacji tych gryzoni będącej w stanie równowagi genetycznej częstość allelu b wynosi 0,3.
Przykład poprawnej odpowiedzi:
𝑝 = 1 – 𝑞 = 1 – 0,3 = 0,7
2𝑝𝑞 = 2 × 0,3 × 0,7 = 0,42
Częstość heterozygot: 0,42 = 42%
Na co zwrócić uwagę: Zapisz wszystkie etapy obliczeń, wzory i przekształcenia. Pamiętaj o jednostkach i odpowiedniej dokładności wyniku.
Jak odpowiadać na rozbudowane polecenia?
Czasami w jednym poleceniu może być użyte kilka czasowników operacyjnych, co wymaga zastosowania bardziej złożonych umiejętności. Aby poradzić sobie z takimi poleceniami:
- Podkreśl wszystkie czasowniki operacyjne w treści zadania.
- Analizuj polecenie etapami – odpowiadaj kolejno na każdy element polecenia.
- Stosuj numerowanie lub punktowanie odpowiedzi, aby zachować przejrzystość.
Przykład rozbudowanego polecenia: „Wyjaśnij, jakie znaczenie ma proces glikolizy dla komórek pracujących w warunkach beztlenowych, a następnie porównaj bilans energetyczny glikolizy i oddychania tlenowego.”
Takie polecenie wymaga zarówno wyjaśnienia znaczenia procesu (czasownik: WYJAŚNIJ), jak i porównania dwóch bilansów energetycznych.
Na co zwracać uwagę przy rozwiązywaniu zadań maturalnych?
Ilość miejsca przeznaczonego na odpowiedź
Ilość miejsca, jakie przeznaczono na udzielenie odpowiedzi, często wskazuje na oczekiwaną długość i szczegółowość odpowiedzi. Jeśli więc jest to tylko kilka linijek, to odpowiedź powinna być zwięzła. Jeśli jest to cała strona to spodziewaj się, że musisz podać więcej szczegółów.
Uważne czytanie materiału źródłowego
Wiele zadań zawiera teksty, wykresy, schematy czy tabele, które są niezbędne do udzielenia poprawnej odpowiedzi. Pamiętaj więc by dokładnie przeanalizować materiał źródłowy przed sformułowaniem odpowiedzi.
Używanie terminologii biologicznej
Odpowiedzi powinny zawierać specjalistyczną terminologię biologiczną. Używaj precyzyjnych określeń naukowych zamiast języka potocznego.
Precyzja i zwięzłość
Unikaj „lania wody” i zbędnych dygresji. CKE premiuje odpowiedzi konkretne, na temat i zawierające tylko to, co jest niezbędne do odpowiedzi na pytanie.
Jak skutecznie przygotować się do matury z biologii?
Z przygotowaniami do matury nie czekaj do ostatniej chwili. Nie ma cudownej recepty na błyskawiczne opanowanie całej wiedzy wymaganej na egzaminie maturalnym. Efektywne przygotowanie wymaga:
- Regularnej nauki bowiem systematyczność jest kluczem do sukcesu.
- Rozwiązywania zadań z arkuszy maturalnych z poprzednich lat
- Analizy schematów oceniania aby zrozumieć, czego oczekują egzaminatorzy
- Rozwijania umiejętności interpretacji wykresów, schematów i tabel
- Poznania i zrozumienia czasowników operacyjnych
Jeśli czujesz, że masz problem ze zrozumieniem jakiegoś konkretnego tematu, polecam moje lekcje nagrane. Omawiam na nich każde zagadnienie wymagane na maturze z biologii, a także pokazuję jak rozwiązywać zadania maturalne.
A jeśli chcesz opanować wyłącznie rozwiązywanie zadań, to pomocne mogą być dla Ciebie te dwa kursy:
Informacje o aktualnej formule egzaminu maturalnego z biologii na rok 2025/2026 znajdziesz w naszym artykule o zmianach w formule matury.
Najczęściej zadawane pytania
Czy wszystkie czasowniki operacyjne pojawiają się na każdej maturze z biologii?
Nie, nie wszystkie czasowniki operacyjne muszą pojawić się na każdym arkuszu maturalnym. Jednak najważniejsze i najczęściej występujące to: podaj/wymień, opisz, wyjaśnij, uzasadnij, porównaj i sformułuj wniosek. Warto znać wszystkie czasowniki, ponieważ CKE może używać ich w różnych kombinacjach.
Jak oceniane są zadania otwarte na maturze z biologii?
Zadania otwarte oceniane są zgodnie ze schematem oceniania przygotowanym przez CKE. Schemat zawiera model odpowiedzi oraz zasady przyznawania punktów. Za odpowiedź można uzyskać maksymalną liczbę punktów, część punktów lub zero, w zależności od jej poprawności i kompletności. Nie przyznaje się punktów połówkowych.
Czy można łączyć różne typy odpowiedzi przy czasownikach operacyjnych?
Zasadniczo należy odpowiadać dokładnie na to, o co prosi czasownik operacyjny. Jednak w niektórych przypadkach, zwłaszcza przy bardziej złożonych poleceniach, można łączyć różne typy odpowiedzi. Na przykład, jeśli polecenie brzmi „Wyjaśnij, uzasadniając…”, odpowiedź powinna zawierać elementy zarówno wyjaśnienia, jak i uzasadnienia.
Nazywam się Ania Gajos i od 8 lat współtworzę Powtórkę z biologii. Z wykształcenia jestem nauczycielem biologii i pomagam uczniom w przygotowaniach do matury z biologii. Z moich lekcji online skorzystały już tysiące osób i dziś możesz spotkać ich na uczelniach zarówno w Polsce jak i za granicą 😉 Jeśli więc chcesz nauczyć się biologii i dobrze przygotować do matury to zapraszam do skorzystania z moich lekcji.
Brak komentarzy