Cykle rozwojowe w zadaniach maturalnych

W tym artykule pomogę Ci zrozumieć cykle rozwojowe, a także pokażę jak wiedza z tych zagadnień weryfikowana jest na maturze z biologii. Temat jest ważny i często pojawia się w zadaniach maturalnych, dlatego warto mu się przyjrzeć. Nie traćmy więc czasu i przejdźmy do konkretów.

 

Czym jest cykl rozwojowy?

 

Zacznijmy od wyjaśnienia tego, czym jest cykl życiowy. Można tym terminem nazwać sekwencję zmian biologicznych, które zachodzą, gdy organizm rozwija się od zapłodnienia do śmierci – np. u protistów, grzybów czy roślin. Analizując schematy cykli zamieszczone np. w podręczniku możemy dowiedzieć się jakie zmiany zachodzą w obrębie organizmu na poszczególnych stadiach rozwoju.

 

Źródło: https://climatekids.nasa.gov/bees/

 

Co z cykli życiowych wymagane jest na maturze?

 

Niejednokrotnie słyszałem od maturzystów, że cykle życiowe organizmów są bardzo trudne do zrozumienia i nie sposób ich zapamiętać. Trochę jest w tym prawdy, bo do zapamiętania treści jest dużo, nazwy bywają podobne i skomplikowane, ale czy na pewno trzeba się tego uczyć na pamięć? NIE! Wystarczy zajrzeć do wymagań egzaminacyjnych i znaleźć odpowiedni zapis.

W podstawie programowej zamieszczono takie punkty:

VII. Grzyby. Uczeń:

• porównuje na podstawie analizy schematów cykle życiowe grzybów (sprzężniaków, workowców i podstawczaków) i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe (haplofaza, dikariofaza, diplofaza) – punt wykreślony w Wymaganiach Egzaminacyjnyc dla formuły 2023

 

VIII. Protisty. Uczeń:

• analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe.

 

IX. Rośliny. Uczeń:

• wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paproci, nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu

 

XI. Funkcjonowanie zwierząt. Uczeń:

• analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych
• rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje – punt wykreślony w Wymaganiach Egzaminacyjnych dla formuły 2023
• porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym,
• porównuje na podstawie schematów etapy rozwoju zarodkowego zwierząt pierwoustych i wtóroustych – punt wykreślony w Wymaganiach Egzaminacyjnych dla formuły 2023

 

 

Cykle życiowe, a matura.

Jak to już w biologii bywa strach ma wielkie oczy, ale gdy zapozna się z tym co rzeczywiście jest na maturze wymagane, to okazuje się, że jest to do przejścia. W przypadku cykli rozwojowych nie należy uczyć się ich na pamięć, gdyż zawsze w zadaniach maturalnych są one opisane w tekście źródłowym lub zamieszczone na schemacie, więc wykorzystujemy podczas rozwiązywania zadań nic innego jak czytanie ze zrozumieniem i analizowanie materiału źródłowego – nic więcej niż podstawowa umiejętność maturalna. W zadaniach maturalnych z tej tematyki zwykle
w arkuszach padały pytania o:

• nazwanie pokoleń (gametofit, sporofit),
• określenie żywiciela (pośredni, ostateczny),
• określenie ploidalności pokoleń/organizmu w danym etapie (1n, 2n…),
• wskazanie mitozy i mejozy na schemacie,
• wskazanie procesów takich jak plazmogamia, kariogamia, gametangiogamia, gamia, dikariofaza

A jakie konkretnie przykłady zadań w ostatnich latach się pojawiły? Zajrzyjmy do arkuszy maturalnych od Centralnej Komisji Egzaminacyjnej.

 

Cykle życiowe – przykłady zadań

 

Przykład 1 (CKE, czerwiec 2021 – formuła 2015)

W zadaniu 4 z matury czerwcowej z roku 2021 pojawiło się zadanie dotyczące cyklu życiowego drożdży opatrzone tekstem źródłowym i schematem. Do rozwiązania tego zadania wystarczyła dogłębna analiza przedstawionych informacji. 

 

 

 

Zadanie to składało się z 2 podpunktów, gdzie zdający był proszony o:

• uzupełnienie zdań prawidłowymi informacjami,

Proces koniugacji drożdży zaznaczono na schemacie numerem (1.). Podział mejotyczny zachodzi podczas etapu oznaczonego na schemacie numerem (3.).

• określenie z odpowiednim uzasadnieniem, u których form życiowych drożdży będą się utrzymywać allele recesywne.

 

 

Przykład 2 (CKE, marzec 2021 – formuła 2015)

W zadaniu 9, które pojawiło się w 2021 roku na marcowej próbnej maturze zamieszczono schemat rozwoju glisty ludzkiej.

 

 

Do zadania były dwa podpunty:

• w pierwszym z nich zdającego proszono o określenie prawidłowości 3 zdań na temat glisty ludzkiej,

 

1.	Glista ludzka jest organizmem rozdzielnopłciowym o wyraźnym dymorfizmie płciowym.	P
2.	Glista ludzka jest pasożytem jednodomowym, ponieważ ma jednego żywiciela, którym jest człowiek.	P
3.	Do rozwoju larw inwazyjnych dochodzi jeszcze zanim jaja opuszczą jelito człowieka.	F

 

• w drugim z podpunktów podano kilka przykładów zachowań stanowiących ryzyko zarażenia się glistą ludzką – zdający, aby zdobyć punkt musiał wybrać 2 prawidłowe odpowiedzi. W schemacie oceniania wśród prawidłowych odpowiedzi znalazły się Wkładanie do ust różnych przedmiotów przez małe dzieci oraz Zjedzenie niemytych surowych warzyw. Jednakże po wielu konsultacjach i rozmowach uznawano za poprawne również zdanie Połknięcie wody podczas pływania w zanieczyszczonym zbiorniku wodnym.

 

Przykład 3 (CKE, czerwiec 2016 – formuła 2007)

W zadaniu 9 z matury czerwcowej w 2016 roku (w wersji dla formuły 2007) pojawił się cykl rozwojowy paproci.

 

 

Zdający musiał na nim zaznaczyć lokalizację procesu mejozy. Ponad to był proszony o:

• wymienienie nazwy organów rozmnażania płciowego oznaczonych cyframi 1 i 2 na schemacie (CKE nie uznawało za nazwę gametangium żeńskiego lęgni, gdyż jest to sformułowanie typowe dla protistów i grzybów, a w przypadku roślin powinno się stosować termin rodnia),
• podanie, w jaki sposób u paproci dochodzi do przekazania gamet męskich.

 

 

Przykład 4 (CKE, czerwiec 2015 – formuła 2015)

W podobnym zadaniu, które pojawiło się rok wcześniej, czyli w czerwcu 2015 roku.

 

 

Zdający musieli na podstawie schematu cyklu rozwojowego paproci:

• ocenić prawidłowość 3 zdań o paprotce zwyczajnej,

 

1.	Dojrzały sporofit paprotki zwyczajnej żyje w połączeniu z przedroślem.	F
2.	Gametofit paprotki zwyczajnej jest obupłciowy.	P
3.	Gamety i zarodniki paprotki zwyczajnej powstają w wyniku mejozy.	F

 

• uzasadnić, że stwierdzenie „Rozmnażanie się paprotki zwyczajnej przez zarodniki można określić jako klonowanie” jest nieprawdziwe.

 

 

Przykład 5 (CKE, maj 2011 – formuła 2007)

W jednym z zadań w maju 2011 roku zamieszczono schemat cyklu rozwojowego taśmy morskiej.

 

 

Maturzyści musieli zaznaczyć na nim lokalizację mejozy oraz podać litery, którymi oznaczono zarodniki i gamety.

 

No i już! Jak widzisz zadania związane z cyklami życiowymi nie wymagają żadnej specjalistycznej wiedzy, ani nie trzeba się ich uczyć na pamięć. Jest to głównie analiza schematu i wykorzystanie jego zawartości w formułowaniu odpowiedzi. Mam nadzieję, że dzięki tym wskazówkom już żadne zadanie związane z cyklami nie będzie przeszkodą i na maturze zarobisz na nich kilka punktów. Jeśli masz jakieś pytania to napisz mi je w komentarzu. Na pewno odpowiem. 

 

Pozdrawiam,

Mateusz Leszczyński

 

 

Jestem absolwentem biologii na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Od 4 lat wspomagam Powtórkę z Biologii na lekcjach live i poza nimi jako „Asystent Powtórki”. Oprócz tego pracuję jako nauczyciel biologii i przyrody w szkole podstawowej. Można mnie znaleźć w mediach społecznościowych (np. na instagramie) pod nickiem @nauczyciel.biologii . Wierzę w to, że nie ma rzeczy niemożliwych i każdy człowiek ma szansę osiągnąć sukces, jeśli tylko w niego uwierzy!

 

 

Zobacz inne artykuły z tego numeru